نگاهی به وضعیت منابع آب و خاک کشور

طبیعت و محیط زیست، موهبتی خداوندی است که از مجموعه موجودات، منابع و عوامل و شرایط هماهنگی که در اطراف هر موجود زنده وجود دارد و ادامه حیات به آن وابسته است به وجود می آید.

آلودگی محیط زیست بر کیفیت و چرخه طبیعی اثر می گذارد و پی آمدهای زیان باری برای زندگی انسان، حیوان، گیاه و بناها دارد. در جهان امروز، مسئله آلودگی محیط زیست، یکی از مهم ترین و حادترین مشکل تمدن انسانی است و نقش انسان در آلودگی محیط زیست بسیار چشم گیر است واین در حالیست که محیط زیست و طبیعت، برای بقای نسل بشر آفریده شده است و پیوندی ناگسستی میان انسان و طبیعت وجود دارد. فعالیت های انسان برای رسیدن به رفاه و توسعه اقتصادی و اجتماعی ، خود باعث تخریب محیط زیست شده است. این تخریب آنچنان در وضعیت آب و هوای کره زمین ، دگرگونی ایجاد کرده که سلامتی و حیات او و سایر موجودات زنده را به خطر انداخته است. شرایط به وجود آمده به حدی وخیم است که امروزه از آن به عنوان «بحران محیط زیست» یاد می شود .

از آنجایی که بسیاری از تهدیدات زیست محیطی، تخریب منابع و آلوده سازی محیط نتیجه فعالیتهای انسانی است،تردیدی نیست که با آگاه رسانی مستمر و هدفدار اقشار مختلف جامعه، به طوری که کلیه آحاد انسانی به مفاهیم عمده زیست محیطی آشنا شوند، می توان به داشتن جامعه ای با وجدان زیست محیطی و آیندهای توأم با سرسبزی، سلامتی واستقلال برای میهن اسلامی امیدوار بود.

1- وضعیت موجود در حوزه آب و خاک کشور:

میزان ریزشهای جوی 411 میلیارد مترمکعب در سال است که از این مقدار تنها 120 میلیارد مترمکعب بعنوان منابع آب تجدید پذیر در دسترس می باشد و از این میزان 90% در بخش کشاورزی به مصرف می رسد که راندمان آبیاری 30 درصد موجب هدر رفت بخش عظیمی از آن می شود . علاوه بر انکه این هدر رفت با آلودگی سموم و کود و افزایش شوری وارد منابع آبی می گردد. 8% از منابع آب تجدید پذیر در بخش شرب مورد استفاده قرار می گیرد که با هدر رفت 70 درصدی در شبکه توزیع عملا از دسترس مصرف کنندگان خارج می گردد. 2% از منابع آب تجدید پذیر نیز به مصرف صنایع می رسد که غالبا بدلیل فرایندهای قدیمی موجب افزایش آلاینده ها در فاضلاب خروجی و تخلیه به محیط و نهایتا آلودگی آب می شوند. حجم کل آب مصرفی کشور در بخش های مختلف کشاورزی ، صنعتی ، شهری، 94 میلیارد متر مکعب می باشد، از این مقدار 3/ 40 میلیارد متر مکعب از منابع آب سطحی و 5/ 53 میلیارد متر مکعب ، از منابع آب زیرزمینی تامین می¬گردد. مقدار پساب تولید براساس نوع آن نیز پیش بینی می گردد که درسال 1400 به 40 میلیارد متر مکعب برسد. بر اساس تعریف تنش آبی نسبی، اگر نسبت مجموع مصارف آب به حجم آب تجدید پذیر در یک حوضه از عدد 0.4 بیشتر باشد آن حوضه با تنش آبی مواجه است .بر اساس مطالعات سازمان ، 80 درصد از حوضه های آبریز درجه 2 در کشور تحت تنش آبی قراردارند. لذا می بایست برنامه هایی در جهت کنترل و کاهش مصارف آب تهیه و به اجرا درآید.

از طرفی خاک به عنوان منبع طبیعی تجدید ناپذیر، سرمایه ملی و بستر حیات، نقش اساسی در استقرار و رشد جوامع بشری و نیز سایر مخلوقات دارد و در واقع بخشی از زنجیره غذایی انسان و سایر حیوانات از خاک می باشد، براساس مراجع مختلف تشکیل هر سانتی¬متر خاک در شرایط مختلف آب و هوایی از 100 تا 10000 سال طول می کشد. براساس مطالعات اولیه انجام شده و نیز طرح تهیه اطلس آلاینده¬های خاک در 11 استان کشور بیش از صدها نقطه آلوده در خاکهای کشور وجود داشته که به آلاینده¬های مختلف از جمله فلزات سنگین، آلاینده¬های نفتی، سموم و ... آلوده بوده و محیط زیست و سلامت مردم را به شدت تهدید می¬کند. هزینه رفع آلودگی هر متر مکعب خاک به روشهای مختلف، بین 50 تا 5000 دلار است (ارزان ترین قیمت مرتبط به تبدیل خاک آلوده به بتن است). از سوی دیگر، رفع آلودگی خاک فرآیندی بسیار درازمدت است (که این زمان از دست رفته و فواید اقتصادی خاک در این دوره هم می تواند به عنوان هزینه های مربوطه در نظر گرفته و به آن اضافه شود).

فرسایش خاک شامل انتقال خاک توسط عواملی نظیر آب و باد است که این عمل منجر به از دست رفتن خاک و آب و عناصر غذایی موجود در خاک می شود. براساس برآوردهای انجام شده، فرسایش خاک کشور در سال 1355 معادل یک میلیارد تن بوده که ده سال بعد به 5/1 میلیارد تن و در سال 1375 به 5/2 میلیارد تن افزایش یافته است. در حال حاضر، میزان فرسایش خاک در ایران، حدود 7/16 تن در هکتار است که با شاخص جهانی پنج تا شش تن در هکتار، فاصله بسیار زیادی دارد. با این روند، فرسایش خاک کشور در سال 1390 به 6/4 میلیارد تن رسیده است. خسارت ناشی از فرسایش و تخریب خاک به صورت مختلف سالانه در حدود سه هزار و ‌500 میلیارد ریال برآورد شده است. هزینه فرسایش در ایران معادل ‌14 درصد درآمد ناخالص ملی است. ایران یکی از هفت کشور آسیائی است که بیشترین میزان هدررفت خاک را دارد.

میانگین سالانه تولید زباله خانگی45000، زباله بیمارستانی 400 وپسماند عفونی 500 تن در روز محاسبه شده است. علاوه براین میانگین درصد اجزاء تشکیل دهنده زباله شهری به ترتیب فلزات 3/2 ، شیشه 9/1، کاغذ 5/7 ، پلاستیک 9، پارچه 3/2 ، چوب 2/1 و میزان مواد فساد پذیر 9/72 درصد بوده است. از این مقدار تنها کمی به صورت بهداشتی دفن و یا بازیافت می شود. ورود شیرابه این زباله ها که حاوی انواع مواد خطرناک شیمیایی و بیولوژیک است، می تواند زیان های جبران ناپذیری را بر منابع آب و نهایتا انسانها و محیط زیست وارد کند.

در سالهای اخیر نیز مواد شیمیایی خطرناک و همچنین برخی مواد نو ظهور و ناشناخته ، شامل مواد شیمیایی صنعتی خطرناک ، سموم و کود های شیمیایی در بخش های مختلف فعالیت های صنعتی ، کشاورزی و خدماتی بکار گرفته شده و به عنوان یکی از نگرانی های سالیان اخیر در حوزه محیط زیست و بهداشت و سلامت جامعه قابل طرح می باشند. استفاده از آنها به طور مستقیم و یا به عنوان ماده مصرفی در فرآیند ها و تولید برخی کالاها و تجهیزات به در نهایت باعث انتشار و رها سازی این نوع مواد خطرناک در باغات و زمین های کشاورزی ، تجمع در محصولات غذایی و یا با ورود در فرآیند های تولیدی باعث تولید پسماندها و فاضلاب های حاوی عناصر خطرناک می گردند که امحاء و یا تصفیه آنها علاوه بر دانش فنی نیازمند صرف هزینه های هنگفت می باشد. البته اقدامات انجام شده در این راستا در چارچوب قوانین و مقررات ملی و بین المللی کمک کرده تا بتوان برخی از آنها را حذف و یا تولید و مصرف آنها را ممنوع کرد. در سالهای اخیر تولید و مصرف 22 آلاینده آلی پایدار (مواد شیمیایی خطرناک) ، بر اساس مفاد و ضمیمه های کنوانسیون استکهلم ممنوع و همچنین تجارت 47 ماده شیمیایی خطرناک ( مواد شیمیایی صنعتی و آفت کش ها ) براساس مفاد و ضمیمه های کنوانسیون روتردام شامل انواع آزبست به شدت محدود و ممنوع شده است. همچنین واردات و تولید و مصرف یکی نوع دیگر آزبست (آزبست کرایزوتایل و کالاهای دارای آن) که هنوز وارد ضمیمه 3 کنوانسیون روتردام نشده است ، بر اساس مصوبه دولت از سال 1391 ممنوع شده است. علیرغم حذف و جایگزینی جیوه و ترکیبات آن در بعضی از بخشهای صنعتی، تعداد 255 واحد صنعتی به عنوان منابع انتشارجیوه شناخته شده است که عمده ترین آنها مربوط به صنایع الکترونیک ، خودرو سازی ها، لامپ سازی ها، صنایع فلزی می باشند. در این زمینه مفاد کنوانسیون مینا ماتا در خصوص جیوه نیز در دولت مصوب شده و هم اکنون جهت تصویب از طریق کمیسیونهای مختلف در مجلس شورای اسلامی در حال پیگیری است.

2- چالش های پیش رو منابع آب و خاک کشور

• بدلیل افزایش فعالیتهای انسانی، شاخص کمیت و کیفیت آب در اکثر منابع آبی سطحی و زیر زمینی رو به کاهش گذارده است که این مسئله با فرونشست دشتها و تهی شدن مخازن آب زیر زمینی همراه و نیز به بحرانی مهم در محیط زیست کشور مبدل شده است.

• قوانین محیط زیست متناسب با رشد فعالیتهای انسانی و تنوع منابع آلاینده متحول نشده است لذا بازنگری و سختگیرانه تر شدن قوانین با ضمانت و منابع اجرایی لازم است.

• بخشی نگری دستگاه های بهره بردار از آب و خاک و عدم توجه به ملاحظات زیست محیطی در استقرار یا بهره برداری از طرح ها ی توسعه ای کشور و یا نادیده گرفتن ضوابط زیست محیطی بهنگام صدور مجوز به فعالیتهای مختلف .

• افزایش آلودگی خاکهای کشور،تبدیل شدن خاکهای حاصلخیز به خاکهای مرده در اثر آلودگی و فرآیندهای تخریب خاک،افزایش فرسایش بی رویه خاکهای کشور،شور شدن اراضی،تغییر غیر اصولی کاربری ها بدون لحاظ آمایش سرزمین،کاهش حاصلخیزی و ماده آلی خاک وسوء مدیریت آبیاری خاکهای کشاورزی تحت آبیاری با آبهای نا متعارف( فاضلابها و پسابهای شهری و صنعتی و نظایر آن)

• آلودگی منابع آب و خاک ناشی از عدم مدیریت زیست محیطی پسماندهای عادی، ویژه، صنعتی، کشاورزی و پزشکی و عدم کنترل شیرابه های مربوط به زباله های شهری و جاری شدن آن در سطح زمین و یا نفوذ به سفره های آب زیر زمینی می تواند باعث آلودگی شدید آب و خاک را فراهم نماید. عدم تفکیک از مبداء زباله های شهری در بسیاری از شهرها و نیز عدم محل دفن مناسب جهت پسماندها از مسایل دیگر در حوزه مدیریت پسماندها می باشد. استفاده از فناوریهای نوین در امر بازیافت نیز می تواند به معضلات و مشکلات زیست محیطی در حوزه مدیریت پسماندها کمک نماید.

• ضعف فن آوری و فرسودگی در بخشی از صنایع کشور و دولتی بودن صنایع عمده اثر گذار بر منابع آب و خاک

• ملاحظات سیاسی و اجتماعی ( که امکان برخورد با صنایع آلاینده را مشکل می سازد) .

• عدم تجهیز بخش عمده ای از شهرها و روستاهاو شهرکهای صنعتی و بیمارستانها به شبکه جمع آوری و سیستم تصفیه خانه فاضلاب مناسب و مرکزی.

• عدم بکارگیری تجهیزات مورد نیاز جهت بازچرخانی و استفاده مجدد زه آبهای کشاورزی به منظور استفاده مجدد در آبیاری اراضی کشاورزی و مصرف بخش اعظمی از منابع آب کشور در حوزه کشاورزی.

• عدم رعایت الگوی صحیح مصرف در منابع آب و خاک و مصرف بی رویه آن .

3- چشم انداز سازمان در حوزه آب و خاک

• دستیابی به کیفیت مطلوب منابع آب و خاک ، متناسب با کاربری آنها و رسیدن به ساز و کاری برای حفظ این منابع و تامین آب پاک برای انواع کاربری ها (شرب، محیط زیست، صنعت ، کشاورزی، تفرج).

• کاهش و در صورت امکان در مواردی حذف مواد شیمیایی صنعتی خطرناک شامل سموم وکودهای شیمیایی و رسیدن به مدیریت صحیح مواد شیمیایی تا حداکثر 10 سال آینده .

4- رسالت سازمان در حوزه آب و خاک

کنترل و جلوگیری از آلودگی منابع آب و خاک کشور از طریق منابع آلاینده انسان ساز، سازمان دهی و بهبود کیفیت آنها براساس منابع موجود و بالقوه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، قانونی، سیاسی و انسانی داخل و خارج سازمان و بازنگری و توسعه قوانین و مقررات مربوط به کیفیت منابع آب و خاک و مدیریت منابع آلاینده آنها با استفاده از مدیریت کارآمد سازمان، کارکنان متخصص و تجربه متخصصین.

5- استراتژی ها:

1. سیاستگذاری در بخش مدیریت کمی و کیفی مصرف منابع آب سطحی و زیر زمینی به منظور خروج از مرحله تنش در حوضه های آبریز کشور و پیشگیری، کنترل و کاهش آلودگی منابع آب.

2. یکپارچه سازی و به روز رسانی قوانین آب و خاک.

3. تدوین، توسعه و اجرای قوانین و خط مشی‌ها جهت تقویت و ارتقاء حفاظت و استفاده پایدار از منابع آب و خاک‌.

4. افزایش سهم منابع و انگیزه‌ بخش خصوصی، تجارت و دریافت خسارت، مالیات و عوارض و... از طریق پیشنهاد قوانین و دستورالعملهای مرتبط.

5. توسعه و تقویت پایش و طرح خوداظهاری زیست محیطی به منظور کنترل و کاهش آلودگی‌ها.

6. ارتقای سطح کیفی نیروی انسانی سازمان، جذب نیروی انسانی متخصص و ارائه آموزش های تخصصی.

7. مدیریت یکپارچه مواد شیمیایی صنعتی خطرناک ، سموم و کود های شیمیایی ، ارتقاء و تقویت زیرساخت های ملی و همچنین همکاری ها و هما هنگی های بین بخشی در کشور جهت مدیریت مواد شیمیایی خطرناک ، ایجاد تغییرات بر نحوه تولید و مصرف مواد شیمیایی به طوریکه اثرات سوء آنها بر سلامت انسان و محیط زیست به حداقل برسد.

8. اعمال ساز و کارهای مناسب حقوقی و وضع قوانین لازم در راستای بهینه سازی مدیریت آلودگی ناشی از پسماندها ، پسابهای شهری، صنعتی، بیمارستانی و کشاورزی.

9. بررسی وضعیت موجود، نظارت و پیگیری مستمر بر مدیریت برنامه استراتژی جامع مدیریت زیست محیطی ارگانها و سازمانهای ذیربط جهت تحقق اهداف پیش بینی شده و شناسایی چالشهای زیست محیطی.

10. راه اندازی صندوق ملی محیط زیست و حمایت صنایع بازیافتی و تکنولوژیهای پاک از طریق صندوق توسعه ملی جهت مدیریت پسماندها ، پسابها واعمال ماده 12 آیین نامه اجرایی قانون مدیریت پسماندها (اخذ عوارض نیم در هزار برای کالاهایی که قابلیت بازیافت ندارند.).

11. پیگیری تجهیز کلیه واحدهای بیمارستانی ، بهداشتی و درمانی به دستگاههای بی خطر ساز پسماندهای پزشکی و یا احداث مراکز بی خطر ساز بصورت متمرکز در شهرستانها و بازنگری ضوابط و روشهای مدیریت پسماندهای بیمارستانی و وابسته با مشارکت وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی.

12. پیگیری بازنگری و بهسازی و تجهیز مراکز دفن سنتی به سیستم های جمع آوری گاز و تصفیه شیرابه و استفاده از تکنیکها و روشهای مناسب و نوین جهت مدیریت پسماندهای شهری و خانگی با مشارکت وزارت کشور و استفاده از ظرفیتهای سرمایه گذاری بخش خصوصی داخلی و خارجی.

13. تسریع در بهره برداری، راه اندازی و تجهیز محل های دفع پسماندهای ویژه از سوی وزارت کشور و وزارت صنعت ، معدن و تجارت که توسط سازمان حفاظت محیط زیست مطالعات مکان یابی آن انجام شده است.

14. تدوین ضوابط و دستورالعملهای مورد نیاز و بازنگری مقررات و استانداردهای محیط زیست در منابع آب و خاک با توجه به قرار گیری در شرایطنامناسب کمیت و کیفیت منابع زیستی.

جمع بندی:

داشتن محیط زیست سالم و پاک حق حیاتی همه زیستمندان است و استفاده صحیح از منابع آب و خاک وظیفه کلیه آحاد جامعه است و انسان به عنوان اشرف مخلوقات مسئولیت سنگینی را برعهده دارد. با توجه به توسعه روز افزون اجتماعی ، اقتصادی و صنعتی کشور ، رعایت الگوی صحیح مصرف از منابع آب و خاک و انرژی و توسعه پایدار و توجه به محدودیت منابع آب و خاک کشور الزامی است . از این رو و عنایت به سیاستها ، برنامه ها و راهبردهای سازمان حفاظت محیط زیست و دغدغه های جدی آن در جهت خروج از بحرانهای محیط زیست اجتناب ناپذیر بوده وبا ید در سر لوحه کار کلیه اقشار جامعه و تصمیم گیران و تصمیم سازان قرار گیرد.

امروزه بیش از هر روز کشور نیازمند احساس مسئولیت بیشتر ، مشارکت و همدلی و هم افزایی است که با ا ستفاده از کلیه ظرفیتهای اجتماعی و مدنی و بکارگیری فن آوری و تکنولوژیهای نوین و دانش روز و باز یابی و استفاده کامل از مواد و عزم ملی برای ارتقاء شاخصهای زیست محیطی ، امید آن می رود شاهد حل معضلات و چالشهای زیست محیطی موجود و ایجاد محیط زیستی سالم و پاک تر و برای نسل حاضر و حفظ این امانت برای نسل آتی باشیم.

منبع:

گزارش های تحلیلی مدیران سازمان حفاظت محیط زیست
با تشکر از مهندس حسن پسندیده- مدیر کل دفتر آب و خاک