پایش آلودگی های محیط زیست: الزامات و سیاستهای اجرایی

امروزه موفقیت و اثر بخشی هرگونه برنامه مدیریتی در حفاظت و صیانت از محیط زیست و منابع طبیعی در گروی پایش بهینه و مناسب کمی و کیفی می باشد. از آن جا که آنالیز اطلاعات پایش، مبنای مدل سازی و پیش بینی و اطلاع رسانی به جامعه و اولیای امور و تصمیم گیران رده های بالای مدیریتی کشور واقع می شوند، از این رو پایش، نقش و اهمیت زیادی در امر مدیریت آلودگی و حفظ کیفیت محیط ایفا می کند. به بیان ساده تر زمانی می توان مدیریت مطلوب و تصمیم گیری بجا و بهنگام در حوزه آلودگی های زیست محیطی اعمال نمود، که داده های پایش اعم از پایش منابع محیطی (آب ، خاک ، هوا) و پایش منابع نشر آلاینده (صنایع و خدمات) به لحاظ صحت و دقت از اعتبار کافی و قابل قبول برخوردار باشد.

در سند چشم انداز ایران 1404 برخورداری از سلامت فردی و سلامت جامعه و محیط، همراه با بهره مندی از محیط زیست سالم از جمله اصول مهم می باشد و پایش آلودگیهای محیط زیست از ابزارهای صحت و سقم آن محسوب می شود. مدیریت، پایش وکنترل آلاینده ها از راهبردهای کلان زیست محیطی است، بر همین اساس و در جهت ارتقای پایش های زیست محیطی علاوه بر قوانین موضوعه، در قوانین برنامه ای کشور بویژه در قانون برنامه چهارم توسعه و سپس قانون برنامه پنجم، به مقوله پایش آلودگی های محیط زیست توجه شده است.

پایش آلودگیهای محیط زیست

مدیریت و برنامه ریزی برای رفع و کاهش آلودگی های زیست محیطی، بدون اتکاء بر اندازه گیریهای درست و قابل اطمینان ممکن نیست. پایش آلودگی فرآیندی است مشتمل بر بازدید میدانی و حضور فرد پایشگر در عرصه مورد پایش، مکان یابی محل نمونه برداری، نمونه برداری، آماده سازی نمونه، انتقال نمونه به آزمایشگاه ، آنالیز، پردازش و تحلیل. در اندازه گیری آلودگی های زیست محیطی صحت و دقت اندازه گیری ها بسیار مهم می باشد، از آنجایی که ابزار اندازه گیری و پایش در زمره ابزار دقیق بوده و صحت و دقت آنها ارتباط مستقیم با صحت و دقت نتایج اندازه گیری دارد. بنابراین نوع، شرایط و وضعیت تجهیزات و دستگاههای مورد استفاده در آنالیز آلاینده ها بسیار حائز اهمیت است و روشهای متعددی جهت کنترل صحت (Accuracy ) و دقت( Precision ) نتایج آزمایشات انجام می پذیرد. در حال حاضر 66 آزمایشگاه در ادارات کل محیط زیست استانها دائر می باشند که انجام پایش های ادواری، آنالیزهای خاص و آزمون های مقایسه ای و مطابقتی جهت نظارت بر عملکرد آزمایشگاههای معتمد را برعهده دارند.

توانمندی های سازمان حفاظت محیط زیست در راستای اندازه گیری آلاینده های محیط زیست (آلودگیهای آب، خاک، هوا، صدا و امواج) عبارتند از : تجهیزات برای سنجش پارامترهای فیزیکو شیمیایی DO ,TDS ,TSS ,PH ,BOD , COD، دستگاههای سنجش فلزات سنگین مانند جذب اتمی و ICP، دستگاه های سنجش هیدروکربن های نفتی و سموم مانند GC ,GC/MS ,HPLC، دستگاه های سنجش گازها و ذرات خروجی از دودکش صنایع، دستگاه های سنجش گازها و ذرات محیطی، دستگاه های سنجش پارامترهای فیزیکو شیمیایی خاک ، دستگاه های سنجش پارامترهای بیولوژیکی و دستگاه های سنجش صدا و امواج.

خوداظهاری در پایش

توسعه وگسترش منابع آلودگی ازیک طرف ولزوم کوچک شدن مسئولیتهای دولت ازطرف دیگر، موجب شد تا به استناد بندالف ماده61 قانون برنامه چهارم توسعه و بمنظور ارتقای کمی و کیفی پایش های محیط زیست، خوداظهاری درپایش آلودگی درفعالیتهای مختلف تولیدی، خدماتی و زیربنایی آغاز شود، براین اساس «کلیه واحدهای تولیدی،خدماتی و زیربنایی باید براساس دستورالعمل سازمان حفاظت محیط زیست نسبت به نمونه برداری و اندازه گیری آلودگیها و تخریب های خود اقدام و نتیجه را به سازمان مذکورارائه دهند».این مهم در بند ب ماده 192 قانون برنامه پنجم نیز تصریح گردیده است.

خوداظهاری در پایش با هدف تقویت برون سپاری، واگذاری امور تصدی گری و جلب هر چه بیشتر مشارکت بخش خصوصی و ایجاد آزمایشگاههای معتمد سازمان حفاظت محیط زیست در زمینه انجام پایش ها و خوداظهاری واحدهای صنعتی، تولیدی و خدماتی برای منابع بالقوه در ایجاد آلودگی شکل گرفت. مقوله «خوداظهاری» یکی از شاخصهای توسعه یافتگی جوامع امروزی محسوب می گردد، با این حال می بینیم که در حوزه پایش های محیط زیست علیرغم رشد روزافزون آزمایشگاههای معتمد در سطح کشور طی سالهای اخیر(383 آزمایشگاه معتمد)، خوداظهاری در پایش هنوز نتوانسته اطمینان ما را از صحت اندازه گیری های انجام شده در پایش ها فراهم نماید، که با توجه به جایگاه حاکمیتی سازمان ضروری است تا با در نظر گرفتن کلیه عوامل اثرگذار دخیل در این حوزه بالاخص پیش بینی سازوکار مناسب و شفاف میان سه ضلع مثلث محیط زیست ـ آزمایشگاه معتمد ـ صنعت، و با لحاظ ارتقاء نقش نظارتی سازمان از طریق ابزارهای قانونی و تدوین دستورالعمل های اجرایی مناسب نسبت به رفع مشکلات موجود و رشدکیفی پایش های خوداظهاری اقدام نمود.

پایش لحظه ای منابع محیطی و منابع نشر آلاینده

آلودگی های محیط زیست طیف وسیع و متنوعی از عرصه های زیست محیطی را در برمی گیرد که شامل آب، خاک ، هوا، صدا، امواج و... می باشد که در دو دسته کلی منابع محیطی(آب و هوای محیط) و منابع نشر آلاینده(منابع ثابت آلودگی هوا یا خروجی دودکش واحدهای صنعتی و غیر صنعتی و خروجی پساب و فاضلاب کارخانجات به محیط) مطرح می باشند و به همین نسبت دستگاه های سنجش نیز از تنوع گسترده ای به لحاظ کاربرد، مشخصات فنی ، اصول و مبانی اندازه گیری و حفظ و نگهداری برخوردارند. در گذشته صرفاً از دستگاه های کلاسیک آزمایشگاهی(آزمایشگاه های ثابت) جهت سنجش آلاینده ها استفاده می شد. سپس با پیشرفت تکنولوژی، تجهیزات پرتابل قابلیت سنجش پارامتر های آلاینده را در عرصه فراهم می نمود. با این حال عدم امکان حضور پایشگر در عرصه ها به لحاظ محدودیت های دسترسی یا صعوبت آن و یا ملاحظات امنیتی در سیستم های کلاسیک چالشی عمده در امر سنجش به شمار می رفت و طولانی بودن فرایند اندازه گیری امکان مدیریت بهنگام آلودگی را منتفی می ساخت. برای مرتفع نمودن این نواقص به مدد تجهیزات پایش پیوسته و برخط(آنلاین) هم اتکا به عامل انسانی به حداقل رسیده و هم دقت و صحت نتایج سنجش افزایش یافت.

امروزه کلیه محدودیت های مرتبط با اندازه گیری و نمونه برداری با ظهور و بکارگیری سیستم های پایش لحظه ای و برخط برچیده شده و امکان آنالیز مداوم و پیوسته نمونه و انتقال آنلاین آن به مراکز کنترل و پایش محیط زیست محقق گردیده است. در حال حاضر 169 ایستگاه پایش کیفی هوا در سراسر کشور پراکنده اند که اطلاعات وضعیت کیفیت هوا را به ادارات کل استانها و مرکز کنترل و پایش محیط زیست کشور ارسال می کنند. همچنین علاوه بر وجود 19 ایستگاه پایش آنلاین منابع آب، 22 ایستگاه پایش کیفی در رودخانه های مهم و حساس اکولوژیکی در شرف نصب و راه اندازی می باشند. در جهت عملکرد مطلوب پایش های لحظه ای محیطی و صحت و اعتبار داده های پایش، ارتقای کمی و کیفی ایستگاههای محیطی آب و هوا از طریق جانمایی صحیح، افزایش تعداد پارامترهای مورد سنجش، کارکرد مطلوب دستگاهها(کالیبراسیون منظم آن، سرویس و راهبری مناسب) و ایمنی مسیر انتقال داده های پایش از آنالایزر به دیتالاگر و از دیتالاگر به سرور و یا مراکز کنترل و پایش ضروری می باشد.

در مورد پایش لحظه ای منابع نشر در صنایع مشمول، با توجه به الزام و پشتوانه قانونی مصرح در بند ب ماده 192 قانون برنامه پنجم توسعه مبنی بر نصب و راه اندازی سیستم های پایش لحظه ای و مداوم و با عنایت به مزیت های اساسی این سامانه در نمونه برداری و آنالیز پیوسته نمونه ها می توان ضمن بررسی و ارزیابی از راندمان و کارایی سیستم های کنترل و مهار آلودگی در صنایع، نسبت به مدیریت بهنگام و مناسب بخصوص در مواقع اضطرار و بحران اقدام مناسب معمول داشت. از این رو افزایش کمی تعداد واحدهای صنعتی مجهز به سیستم پایش لحظه ای بموازات پیش بینی ابزارهای نظارتی کافی بمنظور صحه گذاری داده های پایش از اهمیت بسزایی برخوردار است.

سیاست های اجرایی در پایش آلودگی ها

- ایجاد و توسعه شبکه های پایش آلاینده های آب و پساب ، هوا، صدا، امواج رادیویی، الکترومغناطیسی و الکتریکی با هدف جلب مشارکت های بین بخشی و بهره گیری از توان تخصصی بخشهای دولتی و خصوصی

- نظارت بر نحوه انجام سیستم های پایش مستمر و لحظه ای (CMS) در منابع زیستی و غیر زیستی مشتمل بر :

الف) نظارت بر سیستم های پایش مستمر و لحظه ای در کلیه صنایع و واحدهای مشمول

ب) نظارت بر ایستگاههای پایش کیفی منابع محیطی( هوا، آب و صدا)

- برون سپاری و استفاده از توان تخصصی موجود در کشور به منظور توسعه و ارتقاء امور پایش و نظارت زیست محیطی از طریق توسعه و ارتقای آزمایشگاههای معتمد، پیگیری اجرای طرح خوداظهاری در پایش و بهره گیری از پتانسیل مراکز علمی ، پژوهشی و تحقیقاتی

- افزایش ضریب اطمینان پایش های خوداظهاری و غیر خوداظهاری با بسط و توسعه تعاملات بین المللی با مراجع پایش های زیست محیطی : استقرار سیستم QA و QC در نظام سنجش آلاینده های کشور مطابق با استانداردهای جهانی و ارتقاء سیستم کالیبراسیون از طریق استقرار سیستم استانداردسازی گازهای کالیبراسیون و آزمایشگاه مرجع

- توانمندسازی آزمایشگاهها و مراکز کنترل و پایش محیط زیست ادارات کل استانی همراه با توسعه و تکمیل امکانات تجهیزاتی و نرم افزاری و تامین نیروی انسانی ماهر و همچنین ارتقاء توانمندی علمی و تخصصی پرسنل با ارائه آموزش های لازم

- بهره گیری از فناوری های نوین در پایش آلاینده های محیط زیست و سنجش آلاینده های خاص همچون هیدروکربن های سرطانزا، فلزات سنگین و.....

با توجه به موارد مشروحه فوق که در واقع اهم مسائل مبتلابه در حوزه پایش آلودگی های محیط زیست را در برمی گیرد و با در نظر گرفتن این واقعیت که هرگونه برنامه ریزی در عرصه حفظ و حراست محیط زیست نیازمند دستیابی به اطلاعات متقن و معتبر از وضعیت موجود و به نوبه خود مستلزم پایش کمی و کیفی محیط می باشد، دفتر پایش فراگیر سازمان حفاظت محیط زیست با اتخاذ سیاست های اجرایی یادشده بر مبنای راهبردهای کلان سازمان و همچنین برنامه راهبردی معاونت انسانی تلاش می کند تا با فراهم نمودن زمینه های حصول داده های پایش قابل اتکا و صحیح امکان مدیریت، کنترل و حفاظت شایسته و موثر محیط زیست وبالنتیجه تحقق حکمرانی مطلوب زیست محیطی را میسر سازد.


منبع:

گزارش های تحلیلی مدیران سازمان حفاظت محیط زیست
با تشکر از دکتر شینا انصاری- مدیر کل دفتر پایش فراگیر محیط زیست